وقتى عارف براى همه عالم یک حقیقت بیشتر قائل نیست و آن حقیقت عشق است، قهراً از نظر او دیگر حقیقت انسان فکر نیست که فیلسوف مى‌گفت، حقیقت انسان دل اوست. دل هم یعنى همان مرکز عشق الهى. پس یک تفاوت بین مکتب عقل و مکتب عرفان در مسئله «من» انسان است. آیا «من» انسان همان است که‌ فکر مى‌کند یا آن است که عشق مى‌ورزد؟ عارف مى‌گوید «منِ» تو همان است که عشق مى‌ورزد، نه آن که فکر مى‌کند.

از نظر فیلسوف اگر انسان بخواهد به مقام انسان کامل برسد، با چه ابزارى باید پیش برود؟ با ابزار استدلال و قیاس، با صغرى و کبرى و مقدمات چیدن و فکر کردن، با پاى منطق. ولى عارف مى‌گوید: خیر،

ابزار آن، علم و سواد و حرف و گفت و شنود و صغرى و کبرى و مقدمه و نتیجه و استدلال نیست:

دفتر صوفى سواد و حرف نیست

                 جز دل اسپید همچون برف نیست

بجاى همه این کارها تزکیه نفس کن. فیلسوف مى‌گوید: فکر کن، درس بخوان، پیش معلم برو، ولى عارف مى‌گوید: خودت را تصفیه کن، تهذیب نفس کن، اخلاق رذیله را از خود دور کن، توجه به غیر حق را هرچه مى‌توانى از خود بران و بر توجه خود به حق بیفزا، بر خاطرات خود مسلط باش، هرچه اندیشه غیر خدا در دل تو بیاید دیو است، تا دیو هست فرشته که نور خداست هرگز در دل تو نمى‌آید:

بر سر آنم کهگر ز دست برآید

                  دست به کارى زنم که غصه سرآید

خلوت دل نیست جاى صحبت اغیار 

                   دیو چو بیرون رود فرشته درآید

صحبت حکام ظلمت شب یلداست

                   نور ز خورشید جوى بو که برآید

بر در ارباب بىمروت دنیا

                   چند نشینى که خواجه کى بدر آید

ترک گدایى مکن که گنج بیابى

                   از نظر رهروى که در گذر آید

بعد که انسان را از اینکه به در خانه اکابر و بزرگان و صاحبان قدرت برود برحذر مى‌دارد، مى‌گوید: ترک گدایى مکن، اما گدایى پیش چه کسى؟ گدایى پیش یک انسان کامل.

به هرحال وسیله‌اى که این مکتب براى رسیدن انسان به مقام انسان کامل معرفى مى‌کند، اصلاح و تهذیب نفس است، توجه به خداست. هرچه بیشتر انسان به خدا توجه کند و هرچه بیشتر توجه به غیر خدا را از ذهن خود دور کند و هرچه بیشتر به درون خود فرو رود و هرچه ارتباط خود را از بیرون بیشتر قطع کند [به مقام انسان کامل نزدیکتر مى‌شود.].

(منبع:انسان كامل)